Wanneer je een overeenkomst sluit, is het belangrijk dat beide partijen het eens zijn met wat er wordt afgesproken. Het kan zijn dat je achteraf een bepaalde afspraak helemaal niet had willen maken. Iemand heeft misbruik gemaakt van jouw situatie.
Voorbeeld: stel jij wil een lening aanvragen bij een bank voor de operatie van je hart. Normaal rekent de bank 5 procent rente. Omdat zij weten dat jij per se de lening nodig hebt, vragen zij 50 procent rente. Dit kan betekenen dat zij misbruik maken van jouw wil om de lening af te sluiten. In dit soort omstandigheden zou het kunnen zijn dat je je niet aan een overeenkomst hoeft te houden.
Wat is een wilsgebrek?
Een misbruik van een omstandigheid is een wilsgebrek. Een wilsgebrek is letterlijk het ontbreken van jouw wil om een overeenkomst te sluiten. Er zijn vier vormen van wilsgebreken: bedrog, dwaling, misbruik van omstandigheden en bedreiging. Het onderstaande voorbeeld gaat over misbruik van omstandigheden, waar dit artikel zich op focust.
Stel, een hoogbejaarde man zet zijn huis te koop voor €200.000,-. De hoogbejaarde man lijdt na een klap op zijn hoofd aan tijdelijke geheugenverlies. Dit leidt er uiteindelijk toe dat de hoogbejaarde man naar een verzorgingshuis moet. Een oom van de hoogbejaarde man weet van het geheugenverlies af, wil daarvan profiteren en geeft aan het huis te willen kopen voor €100.000,-.
De oom zegt tegen de hoogbejaarde man dat €100.000,- in deze huidige huizenmarkt een hoog bedrag is en de hoogbejaarde man het geld nodig zal hebben voor het betalen van de zorg in het verzorgingshuis. De hoogbejaarde man, die overigens nog genoeg spaargeld heeft om het verzorgingshuis te kunnen betalen, gaat akkoord en tekent de overeenkomst.
Na genezing van het geheugenverlies komt de hoogbejaarde man erachter dat het huis tijdens de verkoop een waarde had van €500.000,- en hij het huis helemaal niet wilde verkopen aan zijn oom.
De wil van de hoogbejaarde man is hier beïnvloed door een bijzondere omstandigheid, namelijk het tijdelijke geheugenverlies. Tijdens de koopovereenkomst maakte de oom misbruik van het tijdelijke geheugenverlies van de hoogbejaarde man. Onder normale omstandigheden wilde de hoogbejaarde man het huis helemaal niet voor €100.000,- aan zijn oom verkopen.
Dit noem je een wilsgebrek.
Welke eisen gelden voor een beroep op misbruik van omstandigheden?
In artikel 3:44 lid 4 van het Burgerlijk Wetboek staat de omschrijving van het wilsgebrek “misbruik van omstandigheden”. De wet spreekt van misbruik van omstandigheden als
iemand weet dat de ander in bijzondere omstandigheden (zoals noodtoestand) verkeert en vanwege die bijzondere omstandigheid kwetsbaar is. Van die kwetsbaarheid wordt misbruik gemaakt, doordat de zogenoemde misbruiker de kwetsbare persoon een rechtshandeling laat verrichten die de kwetsbare in normale omstandigheden niet zou hebben verricht. Daar komt bij dat de misbruiker weet of moet begrijpen dat hij de kwetsbare persoon had moeten tegenhouden de rechtshandeling te verrichten.
De bijzondere omstandigheden die een rol spelen bij misbruik van omstandigheden kun je indelen in twee categorieën:
- de kwetsbare persoon is in nood waardoor hij/zij afhankelijk wordt van een ander;
- de kwetsbare persoon verkeert in een situatie waarin een ander een geestelijk overwicht op hem heeft, oftewel een grote invloed heeft op iemands geestelijke of psychische toestand.
Verkeren in een noodtoestand
Iemand kan in nood zijn en daardoor hulp of medewerking van een ander nodig hebben om uit die noodsituatie te komen. Een ander kan misbruik van die noodsituatie maken.
Denk aan iemand die op een verlaten landweg pech krijgt met de motor. Een toevallige voorbijganger biedt voor €2.500,- een lift aan. Omdat het sneeuwt en er geen plek is waar de motorrijder kan schuilen, accepteert de motorrijder het aanbod.
De voorbijganger maakt misbruik van de noodsituatie van de motorrijder. De voorbijganger weet namelijk dat de motorrijder geen kant op kan en niemand anders de motorrijder op dat moment kan helpen, zodat de motorrijder onder invloed van nood het aanbod (ondanks de hoge prijs) zal accepteren.
Verkeren in een situatie van geestelijk overwicht
Geestelijk overwicht betekent dat iemand invloed kan uitoefenen op degene die vanwege psychische of geestelijke omstandigheden niet voldoende kan aangeven wat zijn of haar belangen zijn. Denk aan iemand die onervaren is of te goed van vertrouwen (en dus lichtzinnig) is of zich in een abnormale geestelijke situatie bevindt.
Denk bij dit laatste bijvoorbeeld aan iemand in een depressieve toestand of iemand met dementie.
Misbruik van omstandigheden vanwege abnormale geestelijke toestand werd aangenomen in een zaak waarbij iemand aan een kerk een groot deel van zijn geld had geschonken. Hij was namelijk bang vervloekt te worden als hij zijn geld niet aan de kerkgenootschap zou schenken. De kerkgenootschap had misbruik gemaakt door tegen de man te zeggen dat hij in de hemel kwam als hij een groot deel van zijn geld zou afstaan aan de kerk.
Volgens het hof wist de kerkgenootschap van de geestelijke toestand van de man af en had de kerk de man moeten tegenhouden schenkingen te doen.
Wanneer kun je je beroepen op misbruik van omstandigheden? De wet stelt de volgende eisen:
Het kenbaarheidsvereiste bij misbruik van omstandigheden
Het kenbaarheidsvereiste betekent dat de misbruiker wist van de bijzondere omstandigheid van het slachtoffer. Denk bijvoorbeeld aan een depressieve toestand waardoor het slachtoffer onzorgvuldig met geld om kan gaan. Vervolgens moet de misbruiker weten of begrijpen dat hij had moeten ingrijpen toen het slachtoffer, onder invloed van de bijzondere omstandigheid, een overeenkomst wilde aangaan.
Een verzorger die een gloednieuwe iPhone voor €10,- aangeboden krijgt van een vrouw die lijdt aan beginnende dementie, moet weten of in ieder geval begrijpen dat de vrouw normaal gesproken nooit voor €10,- een gloednieuwe iPhone zal aanbieden. De verzorger moet voorkomen dat de vrouw de iPhone verkoopt.
Een slachtoffer hoeft niet door het verrichten van de rechtshandeling nadeel te lijden. Het gaat het erom dat het slachtoffer een rechtshandeling onder bijzondere omstandigheden verricht, die hij zonder die bijzondere omstandigheid (dus in de normale situatie) niet zou verrichten.
Wel kan het bestaan van nadeel een belangrijke factor zijn om het kenbaarheidsvereiste te toetsen. Een gloednieuwe iPhone verkopen voor €10,- is natuurlijk heel nadelig. Voor de wederpartij (de misbruiker) moet dan sneller kenbaar zijn dat hij/zij het slachtoffer moet tegenhouden de iPhone te verkopen.
Causaal verband
Voor een geslaagd beroep op misbruik van omstandigheden moet een oorzakelijk verband bestaan tussen de bijzondere omstandigheden van het slachtoffer en het verrichten van de rechtshandeling. De bijzondere omstandigheid moet dus een bepaalde indruk bij het slachtoffer achtergelaten hebben, met als gevolg dat het slachtoffer rechtshandelingen verrichte die hij normaal niet had verricht.
Die rechtshandeling moet de misbruiker gestimuleerd hebben bij het slachtoffer. Dit kan zowel direct als indirect. Stel bijvoorbeeld dat het slachtoffer aanbiedt €100,- te betalen voor een flesje water, omdat het slachtoffer verdwaald is en al uren geen drinken heeft gehad. Accepteert de ander dit aanbod, dan heeft hij/zij indirect het slachtoffer bewogen om onder invloed van een noodtoestand een overeenkomst te sluiten. Biedt de misbruiker zelf aan dat het slachtoffer voor €100,- zijn flesje water kan kopen, dan is sprake van directe stimulatie.
Welke gevolgen heeft een beroep op misbruik van omstandigheden voor de overeenkomst?
Is aan alle vereisten voor misbruik van omstandigheden voldaan, dan kan de overeenkomst vernietigd worden. Met de nadruk op kan, want als de benadeelde ondanks het misbruik de overeenkomst wil laten zoals het is, is dat mogelijk.
Vernietigen houdt in dat je de overeenkomst kan terugdraaien. Zowel vernietigen door de rechter als vernietigen buiten de rechter om is mogelijk. Buiten de rechter om kun je tegen de misbruiker zeggen of via een brief aangeven dat je de overeenkomst vernietigt op grond van misbruik van omstandigheden.
Is de overeenkomst vernietigd, dan heeft de overeenkomst in de praktijk wel plaatsgevonden, maar juridisch nooit bestaan. Betalingen of geleverde goederen moeten dan teruggegeven worden. In het eerder genoemde voorbeeld van de motorrijder moet de voorbijganger bij een geslaagd beroep op misbruik van omstandigheden €2.500,- aan de motorrijder terugbetalen.
